ما و کتاب پرونده جدید وبگاه سوره اندیشه، تأملی در شأن و مقام نوشتن در زمانه ما - مجله لیست پیوند

جهت دریافت مشاوره خدمات طراحی کاتالوگ دیجیتال از بهترین و مجربترین طراحان کشور همراه ما باشید. از طراحی تا چاپ کاتالوگ های تبلیغاتی حرفه ای را با بهترین قیمت از ما بخواهید.

این مقاله پیش از این با همین عنوان، در جشن نامه دکتر رضا داوری اردکانی (فیلسوف فرهنگ) به چاپ رسیده است.

چرا می نویسیم؟ نویسنده این کلمات، خود می نویسد و از سبب و علت نوشتن می پرسد. این پرسش بسیار عجیب می نماید. ظاهراً لایب نیتس بود که اولین بار این گونه از وجود پرسید که: چرا وجود هست به جای این که نباشد؟ این پرسش را یک شکاک برای ماندن در شک و تعلیق حکم، طرح ننموده است. ما به طور عادی زندگی می کنیم. در زندگی متداول و از سر عادت کسی توقف نمی نماید. با شک از عادت خارج می شویم. اغلب پرسش های زیروزبرساز در پی تردیدی در عادات ند. هرچه تردید عمیق تر، برون فکنده شدن از عادت شدیدتر و پرسش نافذتر است. همه فیلسوفان بزرگ در پی تردیدی و سپس پرسش هایی درباره ی آن، به طریق اندیشه ورزی کشانده شده اند. پس هنگامه تردید و پرسش گری را باید پاس داشت و اگر حال پرسش گری غلبه یافت، باید خویشتن را در معرض آن قرار داد و از آن نهراسید. با آهنگی شبیه سخن لایب نیتس می توان پرسید که چرا می نویسیم به جای آن که ننویسیم؟

اما این پرسش را ژرف تر بنگریم. پرسش از ذات و ماهیت نوشتن است. چرا انسان می نویسد؟ کسی که در گردونه و مناسبات و عالمی قرار گرفته باشد که به نوشتن و نوشته دیگران را خواندن عادت نموده باشد، به سختی می تواند به مقصود از این پرسش راه یابد. نوشتن از مقومات عالم ماست و خروج از این عالم و مقومات و اقتضائات آن سخت است. لذا چه بسا بسیاری به کنه این پرسش نایل نشوند. شاعران و متفکران و آنان که به طور جدی به نوشتن اشتغال دارند، بیش تر از بقیه مستعد مواجهه با این پرسش اند. باید انسان در جهت انجام اشتغالاتش خللی به وجود آید که متوجه خویش و فعل خویش شود. در خصوص بعضی از شاعران نقل شده است که شعر گفته اند و بعد نوشته های خود را محو ساخته اند. مثلاً در خصوص علامه طباطبایی(ره) چنین چیزی را نقل نموده اند. شاعر و نویسنده بیش از بقیه در معرض این پرسش قرار می گیرد که به راستی چرا می نویسد. نوشتن و ننوشتن من چه تفاوتی دارند؟

در زمان ما نوشتن آن قدر عادت است که اصلاً پرسش از آن، بی معنی می نماید. روزانه هزاران روزنامه و مجله نوشته می شود؛ هزاران صفحه متن برای خواندن در رسانه ها نوشته می شود؛ میلیون ها نفر روزانه نوشته ها را می خوانند و به نوشته ها گوش می سپارند. در این معرکه عظیم اگر کسی بپرسد چرا می نویسیم؟ البته که غریب می نماید. کسی نمی پرسد که چه چیزهایی ارزش نوشتن دارد و چه چیزهایی ندارد. آیا هرچه که خواننده داشت، ارزش نوشتن دارد؟ آیا می نویسیم که اطلاعاتی به دیگران منتقل کنیم؟ آیا می نویسیم که فراموش نشویم؟ چرا می خواهیم فراموش نشویم؟ می خواهیم در کجا فراموش نشویم؟ آیا شاعران و متفکران و نویسندگان بزرگ نوشته اند تا فراموش نشوند؟ آیا هنرمندان آثاری خلق نموده اند که در تاریخ بمانند؟ در کدام تاریخ؟ یا این که می نویسند و خلق می نمایند تا نوشته باشند و خلق نموده باشند؟ یا به نوشتن و خلق کردن احتیاج دارند؟ آیا جنون نوشتن داشته اند؟ به راستی برای چه و برای که می نویسیم؟ این پرسش گاهی مهمل می نماید، و گاهی ما را متوقف می سازد.

اگر این پرسش را جدی بگیریم و به تبعات و لوازم آن توجه کنیم چه بسا نگاه مان به انسان و تاریخ و زندگی دگرگون شود. آیا همه آن چه در طول تاریخِ انسان گذشته و آن چه بر او رفته است و آن چه اندوختنی و ماندنی بوده، نوشته شده و مانده است؟ آیا آن چه نوشته شده را آن گونه که آن ها مراد نموده اند، فهمیده ایم؟ آیا در گذشته هم عادت و شوق به نوشتن مانند زمان ما بوده است؟ اندکی دقت در این پرسش پاسخ منفی دارد. به نظر می رسد در هیچ فرهنگ ماقبل مدرنی، نوشتن به این درجه از اهمیت نبوده است. تنها در زمان ماست که تثبیت آن چه را که دانسته و یافته ایم، به نوشتن آن می دانیم. تصورمان آن ست که برای آن که آن چه داریم بماند، باید آن را بنویسیم. برای آن که اکنون بماند، باید نوشته شود. آیا به راستی آن مقدار از تاریخ مانده است که نوشته شده است؟ و اگر اکنون نوشته شود و آن چه و آن که نوشته شود، می ماند؟ همین جا باز می پرسیم: در این جا نوشتن به چه معناست؟ یعنی در الواح و روی کاغذ و صفحات نوری و فضاهای مجازی نوشته شود؟

تا حدی که ما اطلاع داریم هیچ گاه در طول تاریخ تا این اندازه نوشته و اطلاعات در خصوص تاریخ انسان ها و در خصوص خودمان نداشته ایم. هیچ گاه این اندازه در خصوص تاریخ ملل گذشته اطلاعات نداشته ایم. آیا این به معنای آن است که انسان معاصر بیش از همواره به خویشتن آگاه است؟ آیا زندگی امروز آگاهانه ترین و در نتیجه بهترین صورت زندگی است؟ آیا انسان امروز از همه زمان ها به خویش آگاه تر است؟ باز پرسش را تکرار می کنیم: چرا می نویسیم؟ این بار پرسش را گونه دیگری ببینیم. آیا واقعاً هر آن چه را می فهمیم و درمی یابیم و همه احوال خود را می توانیم بنویسیم؟ اصلاً ضروری است که همه احوال و احساسات و دریافت های خود را بنویسیم؟ همه کسانی که با نوشتن سروکار دارند و اهل تفکر و تأمل اند تجربه نموده اند که نوشته قالب تنگ و در بسیاری موارد نارسا برای انتقال دریافت ها و برداشت های انسان است.

همه کسانی که با نوشته های خود تأثیرات عمیق بر خوانندگان و مخاطبان خود گذاشته اند، در مقاطعی اقرار نموده اند که فقط اندکی از آن چه را که خواسته اند، توانسته اند بنویسند. در مبدأ تاریخ فلسفه، افلاطون به چنین مطلبی اقرار نموده است. وی پس از عمری کوشش فکری و عملی برای معرفی چیستی حقیقت و عوالم عقلانی و مدینه فاضله در نامه مشهوری می نویسد: مقصود نهایی که در طول عمر از کوشش هاش خود داشته ام در هیچ یک از آثار مکتوب من نوشته نشده است. و اصلاً آن چه وی دریافته است از نوعی نیست که بتوان نوشت (افلاطون، مجموعه آثار، نامه هفتم). در مقام اندیشه ورزی گویی که اندیشمند چیزی نزد خود دارد و هرچه شرح و بسط و شرح می دهد، همه در حد تمهیدات و حداکثر برای برانگیختن مخاطب است تا وی خود بدان نایل آید. این نکته در شرحی که سقراط از نقش خود در گفت وگو می دهد نیز منعکس است. سقراط درست مانند مادرش مامایی می نماید. در عرفان این برداشت شدت بیش تری دارد:

معانی هرگز اندر حرف ناید/ که بهر قلزم اندر ظرف ناید

حرف و صوت و گفت را بر هم زنم/ تا که بی این هر سه با تو دم زنم

هر چه گویم عشق را شرح و بیان/ چون به عشق آیم خجل باشم از آن

اصلاً رهایی و نجات و بشارت از آن کسی است که در نوشته و گفته نماند:

آن کس است اهل بشارت که اشارات داند/ نکته ها هست ولی محرم اسرار کجاست

علی رغم این که همه می نویسیم و هیچ کس هم نمی گوید ننویسیم، می توانیم بپرسیم که چرا می نویسیم؟ اگر با این پرسش، جدی روبه رو شویم، نوشتن و زبان اندیشیدن و ادبیات همه معانی دیگری خواهد یافت. شاید در آن صورت به زبان و وضع زبان در این زمانه نیز به گونه دیگری بیندیشیم. با این همه نوشتن و با این روش نوشتن و این نحو استفاده از زبان، زبان به کجا می رود؟ آیا بین وضع زبان و وضع اندیشه مناسبتی هست؟ التفات جدی به علت و انگیزه های نوشتن مان چه بسا ما را ملتفت نحوه اندیشیدن و عالمی سازد که در آن زندگی می کنیم. آیا می توان زبان را آینه اندیشه و وضع آن را نمودی از وضع اندیشه و وضع انسان تلقی کرد؟ آیا می توان برای زبان وضع سلامت و مرضی قائل شد؟ آیا می توان به تفکیک وضع قوت و ضعف زبان از یک دیگر اعتقاد داشت؟ شاید در این افق بدان جا رسیم که آن که نمی داند چرا می نویسد، نمی داند که چرا زندگی می نماید. البته انتظار نداریم که همه بدانند که چرا می نویسند، این می تواند نشانه فقر آن زبان باشد.

گفتیم که در هیچ زمانی نوشتن در زندگی انسان ها شأنی همتای نوشتن در زمان ما نداشته است؛ اما مطلب دیگر تفاوت نقش نوشتن در ملت هاست. پژوهش های مورخان تأیید می نماید که ایرانیان باستان علی رغم فرهنگ درخشانی که داشته اند، فرهنگ غالب شان فرهنگ شفاهی بوده است. اگر گزارش های یونانیان از ایرانیان آن هم در مقام یک مراقب و رقیب نبود، چه بسا ما اندک اطلاعی از فرهنگ ایران باستان داشتیم؛ و چه بسا فرهنگ و تمدن ایرانی عظمتی بیش از آن چه که اکنون از آن سراغ داریم، داشته است. شگفت آن است که در تمدنی که بعد، ایرانیان بر اساس اسلام بنا می نمایند، باز پیامبر این دین، امی است. پیامبر اسلام(ص) هرگز ننوشت. امی بودن را اغلب در مقابل باسواد بودن قرار داده اند. باسواد کسی است که می تواند واژه ها را بر کاغذ آورد و سوادی بر کاغذ ایجاد کند. اما همین پیامبر امی مؤسس فرهنگ و تمدنی شد که بیش از هر فرهنگ و تمدن دیگری به نوشتن و کتابت اهمیت دادند و بزرگ ترین باسوادانش شرح کلام او یا شرح کلامی که او حامل آن بود را دادند. می گویند که در ادیان الهی نوشتن به رسولان الهی نسبت داده نشده است.

چرا در زمان ما نوشتن شأنی دیگر یافته است؟ آیا پاسخ پرسش به نحوه نگاه و فهم ما از خویشتن، ماندگاری، زمان و تاریخ برنمی شود؟ مگر ماندن به نوشتن است؟ مگر جاودانگی بدان است که آیندگان از سرگذشت ما آگاه شوند و در ذهن آنان نقشی از ما بماند؟ آیا اگر بنویسیم، می مانیم و اگر ننویسیم از یاد می رویم و فراموش می شویم و لذا از بین می رویم؟

اما از خود بپرسیم آیا موجودات و تاریخ و گذشتگان به نسبت ماست که وجود دارند و بوده اند؟ چگونه است که عالم و آن چه بوده است را به نسبت خود می سنجیم؟ گاهی در پس چنین تأملاتی بر ما کشف می شود که چه قدر سوبژکتیو می اندیشیم. در عالم جدید همه چیز به نسبت انسان، آن هم انسان فاعل شناسا سنجیده می شود. یعنی هرچه به ادراک من بیاید، هست وا ِلا نیست. اغلب، دایره موجودات را دایره دانایی هایی های خود می دانند. موجوداتی هستند که به ادراک من آیند. این که دکارت گفت: می اندیشیم پس هستیم، می تواند این طور هم فهمیده شود که هر چه به اندیشه من درآید هست. این به اندیشه درآمده ابتدا خودم و سپس سایر موجودات است. این تصور را با تصور هراکلیت مقایسه کنید. هراکلیت حکمت و معرفت راستین را از لوگوس می دانست. مصدر و قوام موجودات و حتی معرفت به آن ها من شناسا نیستم. در این تلقی، موجودات هستند. نقش من در این میان می تواند نیوشای سخن وجود بودن باشد. در این نحوه اندیشه، شنیدن مهم تر از انشا و نوشتن است. در این تصور و تلقی، هوس و عطش نوشتن نیست. اصل، سخن شنوی است و نه سخن سرایی. اگر نوشتنی باشد، در اصل نوشتن در وجود خویش است. صفحه وجود خویش را دفتر سخن لوگوس ساختن. این نگاه را در حکیمان و عارفان بسیاری از فرهنگ ها از جمله صوفیان ایرانی نیز می توان سراغ گرفت.

بشوی اوراق اگر همدرس مایی/ که علم عشق در دفتر نباشد

ویتگنشتاین با تأملات خویش در زبان، زمینه نگاه های کاملاً متفاوتی به زبان را فراهم کرد. وی با تفکیک گفتنی و نگفتنی نشان داد که چه بسا دریافت های ما که نشان دادنی اند و البته ناگفتنی. اما نشان نادادنی ها هم داریم. اگر همه آن چه را که به اندیشه ما درآمده، نوشته و گفته باشیم، دیگر پرسش و ابهام و نیندیشیده شده ای نمی ماند. همه ما با اندک رجوعی به خود اقرار می کنیم دایره یافته ها، پرسش ها و دغدغه های ما همان دایره گفته شده ها حتی مسکوت مانده های ما نیست. با همین اقرار است که سکوت هم از شئون انسان می شود و اهمیت پیدا می نماید. گفتن و سکوت هر کدام نمودهایی از ما و هستی ما هستند. سکوت هم وجهی از ما و نحوی از ظهور ماست. تأمل در نوشتن ما را متوجه وجه دیگری از خویش که ننوشتن و سکوت و نوشتن نتوانستن است نیز می سازد.

دوباره به وضع نوشتن و نقش آن در زمان خویش نظر کنیم. دانش آموزان از ابتدا آغاز به نوشتن می نمایند. ابتدا می نویسند که نوشتن را بیاموزند. بعد با خواندن نوشته های دیگران بر دانش خود می افزایند. تصور همه این است که در گردونه خواندنِ نوشته های دیگران و نوشتن که قرار گرفتیم، می توانیم سهمی در افزایش دانش بشر و ترقی و بهبود زندگی ایفا کنیم. دانشجویان پس از چند سال خواندن دانش های یک یا چند رشته برای اثبات شایستگی خود در آن رشته آغاز به نوشتن می نمایند. در مراحل بالاتر تحصیل باید در زمینه ای که تا به امروز چیزی نوشته نشده است، مسئله ای بیابند و چیزی بنویسند. آیا حفظ و بهبود وضع زندگی انسان ها به تداوم این روش است؟ با این وضع همه در حال افزایش دانش و توانایی های بشرند. آیا در این تصور از انسان معاصر می توان شک کرد؟ آیا ارزش ندارد که در همین تصور از خویشتن توقف کنیم؟ آیا زمانه و عادتی که بدان دچاریم، مانعی برای اندیشیدن در آن چه بدان مشغولیم نشده است؟ آیا بر این باور بمانیم که انسان برای بهتر زیستن و حل مسائل باقی مانده به افزایش دانش و قدرت خویش احتیاج دارد؟ پس پژوهش کنیم و بخوانیم و بنویسیم؟

علاقه مندان می توانند هر روز مقاله ای جدید از پرونده ما و کتاب را در آدرس sooremag.irمطالعه نمایند!