خبرنگاران محمد صادق همایونی؛ محقق و پژوهشگر فرهنگ عامه - مجله لیست پیوند

محمدصادق همایونی سروستانی در 15 تیر 1313 خورشیدی در خانواده ای اهل علم در سروستان فارس دیده به جهان گشود. وی تحصیلات ابتدایی خود را در فاصله سال های 1321 تا 1326 خورشیدی در مدرسه سیبویه سروستان به پایان رساند و در 1327 خورشیدی برای ادامه تحصیل به شیراز رفت. او دوره دبیرستان را در فاصله سال های 1327 تا 1332خورشیدی در دبیرستان های حاج قوام، شاهپور، نمازی و سلطانی گذراند و پس از اخذ دیپلم در 1337 خورشیدی پیروز به دریافت لیسانس رشته حقوق قضایی شد. وی در آزمون ورودی وزارت دادگستری برای گزینش قاضی شرکت کرد و پذیرفته شد. پس از طی دوره کارآموزی در دادگستری شیراز، کار قضایی را از مسوولیت های اولیه آغاز کرد و با سپری کردن دوران قضاوت تا 1369 خورشیدی که بنابر تقاضای شخصی بازنشسته شد، مشاغلی چون دادرسی دادگاه شهرستان شیراز، ریاست شعبه دوم دادگاه های شهرستان شیراز، مستشاری دادگاه استان فارس و خاتمه ریاست شعبه 6 دادگاه عمومی حقوقی یک شیراز را برعهده داشت.

فعالیت ها و خدمات فرهنگی همایونی

همایونی در 1334 خورشیدی نخستین شعرش را در صفحه ادبی مجله روشنفکر که توسط فریدون مشیری اداره می شد با عنوان ترانه چاپ کرد و در همان سال نخستین داستان کوتاهش در مجله سپید و سیاه انتشار یافت. از آن زمان به نوشتن رمان های دنباله دار، مقالات، سفرنامه، پژوهش در زمینه فرهنگ مردم و تعزیه و نقد و بررسی کتاب در روزنامه ها و نشریات مختلف پرداخت. این محقق برجسته از دوره جوانی به گردآوری و ثبت اجزای فرهنگ مردم مشغول شد و نخستین کتاب خود را در این زمینه را با عنوان ترانه هایی از جنوب در 1345خورشیدی منتشر کرد. این کتاب مورد استقبال و تقدیر بسیاری از پژوهشگران داخلی و ایران شناسان خارجی قرار گرفت. در فاصله سال های 1348 تا 1354 به طور مستمر در زمینه فرهنگ عامه با مجله کاوه که در آلمان به 2 زبان فارسی و آلمانی منتشر می شد، همکاری کرد. او درباره فرهنگ های مختلف ایرانی از جمله فرهنگ های قشقایی، لری، مازندرانی، عرب های اهواز و... تحقیقاتی انجام داده است.

از همایونی بیش از 30 کتاب و 200 مقاله و گفت وگوهای بسیاری در زمینه شناخت تعزیه و نیز فرهنگ مردم و شعر و رمان منتشر شده است. از جمله مهم ترین این آثار می توان به تعزیه در ایران، دوبیتی های باقر لارستانی، حسینیه مشیر، افسانه های ایرانی، قصه های محلی فارس، جای تو سبز است: مجموعه گزینه اشعار، یاران یکشنبه، سیر و سیاحتی در حواشی غرب، تشی که نمی رد، مشکین مهر، سایه عقاید و سنت های مردم شیراز در زمان حافظ بر شعر او، زنان و سروده هایشان در گسترهی فرهنگ مردم ایران زمین، برقی از آتش لیلی، خارکن و درویش، ترانه های محلی ایران، یک هزار و چهارصد ترانه محلی، یازده مقاله در زمینه فرهنگ عامه، گوشه هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، شیراز خاستگاه تعزیه و... اشاره کرد. این پژوهشگر پرکار برای دایرةالمعارف ها نیز مقالاتی نوشته و خود عضو هیأت علمی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی بود. علاوه بر این چندین مجموعه داستان و شعر و سفرنامه و کتاب هایی در باب فرهنگ مردم جزو آثار او به شمار می آیند. همایونی همچنین عضو شورای علمی دانشنامه فرهنگ مردم ایران بود. وی در 1353خورشیدی کتاب مردی که با سایه اش حرف می زد را درباره زندگی و آثار صادق هدایت منتشر کرد و به تحقیقات هدایت در زمینه فرهنگ عامه پرداخته است.

همایونی و پژوهش های جامع درباره شناخت تعزیه

البته پژوهش های اصلی همایونی در زمینه تعزیه و تعزیه خوانی است. کتاب تعزیه و تعزیه خوانی نخستین پژوهش جامعی است که در این زمینه به فارسی تألیف شده است. این کتاب به عنوان اثر برگزیده سال کشور و برگزیده جشن کتاب فارس انتخاب شد. همایونی در کتاب تعزیه و تعزیه خوانی درباره علاقه اش به مراسم تعزیه در دوران کودکی چنین می نویسد: در یکی از تعزیه ها یکی از بچه ها در پوست شیر رفته بود تا در صحرای کربلا حاضر شود. مثل شیر چهار دست و پا راه می رفت، دمش را تکان می داد. صدایی از خودش در می آورد که بترسند ولی بچه ها که از او دل خوشی نداشتند و دنبال فرصت می گشتند تا او را اذیت کنند با چوب بنای آزارش را گذاشتند و هرکاری کرد، دید رهایی از آزار بی رحمانه چوب مشکل است، راست بلند شد و با دم آویزان به دنبال بچه ها گذاشت و هرکس از طرفی گریخت. زن ها که بچه بغلشان بود از وحشت خود را باخته و پنهان شدند. هرچه شیر فریاد می زد: مرا بگیرید. کسی گوشش بدهکار نبود. بچه ها می گریختند و مردان کرکر می خندیدند. بالاخره خودش را روی زمین انداخت و بنای غلتیدن گذاشت. باز همه می خندیدند و بچه ها با چوب به سراغش آمدند که صدای گریه و التماس شیر برخاست: تو را به خدا مرا از پوست در آورید که عقربی هم داخل پوست بوده و حسابی پدرم را درآورده. بیچاره پسرک. من زمانی که تعزیه خوانان را مشغول کسب و کار می دیدم، پیش خودم فکر می کردم که مگر ممکن است، اینها شغلی هم داشته باشند، اینها که یا در صف انبیا هستند یا اشقیا. تعزیه خوانان برای پول چانه نمی زنند و صاحب تعزیه پولی به تعزیه گردان می داد و او به نسبت بین تعزیه خوانان تقسیم می کرد. کمتر پای چانه زدن و یا کم و زیاد بودن پول به میان می آمد. من از همان اوان دلم می خواست به حوادث پشت صحنه تعزیه خوانی، به روح تعزیه پردازان از حماسه های شیرین شان آشنا شوم و شاید، این مجموعه پاسخی است که پس از سال ها بدین نیاز و پرسش درونی خود داده ام.

این نویسنده نامدار نخستین محقق ایرانی است که کتاب جامعی با موضوع تعزیه را تهیه کرده، کتاب در 6 بخش مصور تنظیم شده است. بخش اول کتاب تلاش دارد تا تعزیه را از بُعد تاریخی از ابتدای پیدایش تا زمان افول آن مورد بررسی قرار دهد و زمینه های پیشرفت و موانع آن را در بستر اجتماعی، سیاسی و مذهبی زمان خود بکاود. همایونی در بخش دوم کتابش تعزیه را به عنوان یک مراسم آیینی- نمایشی مورد بررسی قرار می دهد و می کوشد تا عناصر سازنده تعزیه را در فصل ابتدایی از منظر اجرایی بررسی کند. همچنین در فصل دوم این بخش به ویژگی های تعزیه ایرانی می پردازد و می خواهد که تعزیه را از منظر متن نوشتاری واکاوی کند و علاوه بر تحلیل کارکردهای اجتماعی، ویژگی های دراماتیک نسخ تعزیه را نیز مورد کنکاش قرار می دهد. در بخش سوم نویسنده، مباحث باقی مانده را در ذیل عنوان بررسی تعزیه ها می آورد. در قسمت ابتدایی در بیگانگان و تعزیه ایرانی به معرفی پژوهشگران غیر ایرانی که تعزیه را مورد بررسی قرار داده اند، می پردازد و به سراغ دین ها و فلسفه ها در آسیای مرکزی نوشته کنت گوبینو در 1865 میلادی می رود و آن را به عنوان نخستین اثری که بطور دقیق و کامل به بررسی تعزیه ایران پرداخته، بررسی می کند. مرثیه و مرثیه سرایان قسمت بعدی کتاب است که مولف از تنوع مرثیه ها بخصوص پس از حدیث امام رضا(ع) و تاکید بر ثواب مرثیه سرایی در ارتباط با واقعه کربلا سخن می گوید و با اشاره به توجه ویژه مردم عوام به این گونه مراسم، نوحه سرایی را به عنوان فصل جدیدی در مرثیه سرایی و ظهور شعر نمایشی معرفی و آن را تحلیل می کند. از دیگر بخش های این اثر، تاثیر تعزیه در زبان محاوره است که نویسنده به برخی از اصطلاحات و مثل هایی که از تعزیه به فرهنگ عامیانه رسوخ کرده، پرداخته است و سپس بسیار اجمالی و در حد اشاره به تعزیه مضحک می پردازد. در پایان بخش سوم، مولف پس از ارایه فرهنگی ناکامل از اصطلاحات و اسامی در تعزیه، نام آهنگ ها و نواهای نهفته در متن نسخه های تعزیه را دسته بندی و گردآوری می کند.

همچنین از مقالات این پژوهشگر سرشناس در حوزه تعزیه می توان به تعزیه، سرآغاز نمایش ملی، موسیقی و آیین و نقش آن در تعزیه، تعزیه و موسیقی، ارتباطی ناگسستنی، سه بیاض خطی برگزیده در تعزیه، چرا تعزیه خوانی ممنوع شد؟، تعزیه ها، سرآغاز نمایش ملی: پیشینه نمایش های مذهبی در جهان و مقایسه آن ها با تعزیه اشاره کرد. همچنین وی کتاب های مانند تعزیه در ایران و تعزیه و تعزیه خوان و بافت ساختاری تعزیه را به به چاپ رساند.

خاتمه

خاتمه این پژوهشگر سرشناس در 20 خرداد 1392 خورشیدی بر اثر ایست قلبی دیده از جهان فروبست.